در دنیا همواره ملل کشورهای مختلف از فرش دستباف بعنوان کف پوش و نقطه ثقل دکور داخلی خانه ها و محل کار خود استفاده میکردند و بالطبع مردمان این سرزمینها ناخودآگاه مجذوب فرش ایران میشدند. اما دیری نمی گذرد که فرش ساروق بعلت دوام در بافت و ثبات در رنگ ها و تنوع نقشه بیش از فرش سایر نقاط ایران مورد توجه و سفارش اتباع کشورهای مختلف بود؛ بطوریکه اکثر تاجران خارجی فرش ایران و مستشرقان فرش ساروق اراک را بهترین فرش دنیا معرفی کردهاند؛ ولی متأسفانه در دهه اخیر به علت بکار بردن رنگهای شیمیایی نامرغوب و بد بافی این قالی نفیس در انزوا قرار گرفته است و با تلاشهای تولیدکنندگان جدید می رود تا این قالی جایگاه سابق خود را بیاید؛

 

– روش تشخیص قالی ساروق اراک :

الف – طرح و نقشه قالی در نگاه اول بیش از هر چیز دیگر طرح و نوع نقشه هر قالی جلب توجه می کند در قالی ساروق و کلا منطقه اراک بی اغراق بیشترین تنوع نقشه وجود دارد و تقریباً از هر نوع نقشه در قالیهای اراک دیده میشود. نقوش دسته گلی، ماهی درهم، ماهی هراتی، کف ساده جانوری بته ،هندسی درختی و گلدانی افشان و لچک و ترنج شاه عباسی، بازوبندی، انواع نقشه های بندی و خشتی، نقشه های ساختمانی که حاشیه سرخود می باشند و نقشه های ترنج و طره انواع طرحهایی هستند که در این منطقه بافته شده اند. ولی تحت این عناوین نقشه هایی تولید شده که مختص اراک میباشند و باصطلاح به صورت امضاء قالیبافی این منطقه درآمده است اکثر این نقشه ها در واقع به کوشش تولیدکنندگان مبتکر در قالی ساروق اراک احیا شده اند، که شرح نامگذاری بعضی از این نقوش بطور انتخابی و اجمالی در ادامه آمده است؛

• نقشه هایی مانند مهرجو و فرهنگ از جمله طرحهایی هستند که با نام طراح آن نامگذاری شده اند
• نقشههایی که با نام تولید کننده ی خود ماندگار شده اند که اکثرا نقشههای خاص و بکری بوده اند. مانند طرحهای مستوفى ظل السلطان، ماهی مشایخی، زیگلر و … .
• بعضاً نقشه هایی با توجه به نام کشورهای خواهان آنها در قالی خوانده شده اند نقشه ی آمریکایی که همان دسته گلی » است که به صورت بندی و لچک و ترنج بافته شده است یا نقشه ی اروپایی » که همان نقوش لچک و ترنج شاه عباسی است.

 

قالیهای دیگری نیز با توجه به محل بافت آنها نامگذاری شده اند و نقشه این قالیها نیز با همین نامها عجین شده است:

• نقشه شیخ صفی که از روی قالی خانقاه شیخ صفی بافته شده است و در منطقه اراک در اندازه های ۶ زرع به بالا تولید شده است.
• نقشه ترمزی که نوعی طرح بندیست که در رجشمار ۴۰ و اکثرا در روستایی به همین نام در دل کویر نمک اراک بافته شده است.
• نقشه راور که خواستگاه این طرح منطقه راور کرمان بوده است.
• نقشه بته میرکه از روستایی نزدیک به بروجرد به این نام برداشت شده و در منطقه سنجان و حسین آباد اراک به خصوص و در بعضی مناطق دیگر اراک بصورت تک بافی تولید شده است.
• بعضی از نقشه ها هم با توجه به بند و گل و طرح خود آن نقشه نام گذاری شده است.
• نوعی دسته های گل بصورت بندی و لچک ترنج شکل گرفته است.
• تک بته که با نام بته مادر و بچه هم خوانده می شود، که در وسط متن قالی یک بته بزرگ بعنوان مادر و بته ای کوچک تر در دل بته مادر بعنوان بته بچه طراحی شده است.
• بته جقه یا بته ترمه ای که از روی ترمه های دستباف قدیم یافته می شده
• ماهی : بعد از اسلام بعلت منع شبیه کشیدن جانوران در این طرح نقشه های ماهی بصورت سمبلیک طراحی شده اند و همین تعریف در مورد نقشههای اسلیمی و مرغ و ماهی که نقشه ی اصیل ساروق ،است صادق است شکارگاه نوعی نقشه جانوری است که معمولاً نقش هایی از حیوانات درنده و شکارچیان در حال شکار جانوران دیگر بافته شده است.
• درخت زندگی که از نقشههای درختی است که در اروپا بعلت فلسفه ی خاص این درخت خواهان زیادی دارد. خشتی : که بصورت مربع هایی به شکل خشت در کنار هم در را گرفته است و در درون هر یک از این خشتها نقشی از طبیعت وجود دارد.
• بازوبندی از انواع نقشه های بندی است که از روی بازوبند پهلوانان سابق برداشت شده است.
• قفقازی نوعی نقشههای هندسی است که با کوچ ارامنه به منطقه اراک و بعد از جنگهای ایران و روس با هجرت جنگ زده های قفقازی به مناطق مرکزی ایران بافت این طرح در اراک باب شد همانطور که از نام این نقشه پیداست ، در قفقاز بافته می شده و اکنون با نقوش هندسی اراک تلفیق شده است.
• شاخ بزی از انواع نقشه لیلیان است که بعلت شاخه شاخه بودن به این نام موسوم شده است این نقشه هم با ورود ارامنه به منطقه مرکزی و سکنی گزیدن آنها در روستاهای لیلیان و خمین کم کم به ساروق اراک هم راه پیدا کرد که در اندازه های معمولا زرع و نیم و خرک بافته شده است.
• محرمات این نقشه بصورت راه راه است که در هر کدام از راههای آن نقوش بته و ختایی بافته می شود و بعلت اینکه حریم هر نقش از دیگری جداست به نام محرمات خوانده می شود.

 

ب- رنگ آمیزی

رنگ آمیزی که در خامه های قالی اراک صورت می گرفت، به علل طبیعی و تجربه رنگرزان منطقه، فرش اراک را از سایر نقاط ایران متمایز می کند.

از عوامل طبیعی میتوان به ترکیبات معدنی آبی که خامه ها با آن شسته میشد و موقعیت رودخانه های اراک که به علت کوهستانی بودن منطقه آب آن از سنگلاخ هایی

رنگ آمیزی که در خامه های قالی اراک صورت می گرفت، به علل طبیعی و تجربه رنگرزان منطقه، فرش اراک را از سایر نقاط ایران متمایز می کند. از عوامل طبیعی میتوان به ترکیبات معدنی آبی که خامه ها با آن شسته میشد و موقعیت رودخانه های اراک که به علت کوهستانی بودن منطقه آب آن از سنگلاخ هایی با شیب زیاد می گذشت و شدت فشار آب و حباب هایی که از برخورد آب و سنگ بوجود می آمد گویی خامه های رنگ شده را جلا می داده است ؛

در این میان رنگهایی در قالی اراک بکار رفته که دستاورد آنها به تجربه و مهارت رنگرزان بستگی داشت در این مقال به بعضی از این رنگها بصورت فهرست وار و مختصر اشاره می کنیم

• رنگ دوغی: این رنگ که اکنون با نام گل بهی بیشتر معرفی می شود از رنگهای خاص قالی ساروق اراک است. این رنگ که از نگاه داشتن خامه رنگ شده با روناس در دوغ ترش بدست میآمد هنوز در قالیهای کهنه اراک رخ نمایی می کند. این رنگ که توسط رنگرزان ماهر با مرارت و دقت بسیار بالا بدست میآمد تا مدتها سلیقه بازار جهانی و به خصوص آمریکا را به همراه خود داشت.
• آبی فراهان این رنگ که ماده اصلی آن برگ نیل است به قدری روی خامه با دقت به کار گرفته میشد که حتی در قالیهای کف ساده ای که سالها از عمرشان می گذرد، دو رنگ نشده است و همچنین بر اثر مرور زمان چنان درخشندگی پیدا کرده است که ناخودآگاه روح بیننده را به آرامش دعوت می کند.
• سورمه ای پرکلاغی: این رنگ نیز که از برگ نیل و نیلی که از این گیاه بدست می آید ماده اصلی آن است رنگ سورمه ای خاصی است که نه مانند سورمه ای منطقه خراسان مایل به مشکی و نه مانند اطراف اصفهان مایل به آبی یا به اصطلاح کاربنی است بلکه رنگی بین این دو است که برای درخشندگی و به اصطلاح پرکلاغی شدن آن مقداری روناس به پاتیل آن اضافه کنند . دوام این رنگ نیز بر اثر گذشت زمان می روی قالیهای کهنه اراک ثابت شده است و گرچه سورمه ای رنگی است که استعداد خاصی در بور شدن دارد اما این رنگ توسط رنگرزان قدیم بدون هیچ مشکلی کار شده و دوام آورده است مقدار زاج و نمک به کار رفته در این رنگرزی بسیار مهم است.
• سبز ساق چنار: نام این رنگ که در اصطلاح لهجه محلی به زاغ چنار مرسوم ،شده که، تصور رنگ سبز آن با توجه به نامش امکان پذیر است. این رنگ در نقشه های ماهی، مرغ ماهی و ترمزی به طور خاص به کار رفته است. یعنی در این نقشه ها تنها این سبز باید به کار ،رود، رنگهای سبز دیگر یا آبی که در بعضی موارد به جای این سبز در نقشه های مذکور به کار رفته از ارزش فرش کم می کند.
• گلنار : اصل این رنگ که از روناس تهیه می شود و در قالیهای قدیم به رنگ سرخ تند که از قرمزی روناسی متأثر شده است، دیده می شود. این رنگ که از رنگهای منحصر به فرد قالی ایران است در قالی ساروق زیاد به چشم میخورد و برای تهیه آن بازای هر کیلو خامه یک کیلو روناس به پاتیل اضافه میکنند و بعد مراحل رنگرزی را روی خامه ی آن انجام می دهند. این رنگ نه مانند رنگهای قرمز دانه به زرشکی تمایل دارد و نه مانند رنگهای قرمز جوهری تندی زننده ای دارد بلکه (گلنار) رنگ سرخ گرمی است که همانطور که گفته شد منحصر به فرد است.
• آقا رنگی: این رنگ آرام بین سبز و آبی کم رنگ می باشد. آقا رنگی که مختص قالی ساروق است معمولا در خال گلها و یا سایه کاری در نقشه قالی به کار رفته است و حداکثر در لچک یا ترنج قالیهای این ناحیه دیده می شود و کمتر در متن قالی یا متن حاشیه آن بکار رفته است.
• رنگهای دیگری نیز در قالیهای ساروق اراک به کار رفته که با گذشت زمان ارزش این رنگ هانمایان تر شده است مثلا رنگ سوسنی که اکنون خیلی کم در قالیهای اراک بکار می رود، نوعی رنگ صورتی مایل به بنفش و کم رنگ در قالی ساروق است که در قالیهای کهنه کلکسیونهای شخصی یا موزه ها به آن برخورد کرد.
• رنگهای دیگری مانند مسی، طلایی، خاکی، تربتی و نباتی نیز در قالیهای کهنهی ساروق به کار رفته که به سختی دوباره می توان آنها را احیا نموده و این تنها نشان از پیشرفت و مهارت و تجربه رنگرزان قدیمی این منطقه دارد.

 

پ –  نخ دار یا چله قالی

دگر مشخصه قالی ساروق اراک چله یا نخهای طولی است که خامه فرش روی آن گره می خورد و پودها از بین آنها رد می شود و قالی شکل می گیرد.

فرق چله قالی اراک با سایر نقاط اینست که علاوه بر تمام پنبه بودن دست تاب است و در بعضی موارد

نادر از ابریشم هم در تارهای خیلی خاص استفاده شده است. این چله ها که با توجه ریز یا درشت باف بودن قالی ضخامت آنها فرق می کند، از نخ نمره ۲۰ تابیده می شود.

بطور مثال چله قالی ۴۰ رج اراک از نخ چله ۴۰ رج سایر نقاط معمولا نازکتر است و تمایز دیگر چله اراک با بعضی نقاط قالی بافی نوع تابیدن نخ هاست. بدینصورت که مثلا نخ ۹ لا کاشان ۳ نخ ۳ لا تاب به هم تابیده شده ولی نخی که در قالی اراک استفاده میشود هر ۹ لا با تابیده شده است و از موارد تمایز قالی اراک در گلیم بافی اول قالی است که بافنده قبل از شروع بافت خود قالی چند رج اول بافت را فقط با نخ گلیم بافی می کند.

ت-  پود

پود زیر و روی قالیهای قدیم ساروق بصورت قرمز کم رنگ مایل به صورتی بوده است ولی بعدها اکثراً برنگ آبی لاجوردی رنگ شده است و در بعضی موارد به رنگ گردویی کم رنگ در قالیهای درشت باف تر دیده شده است. پود روی قالی از پشت قالی در میان رجشمار گره ها مشخص شده است که البته در اثر دواشور کردن قالی امکان سفید شدن آن نیز هست زیرا جنس این پودها پنبه است و مانند پشم رنگ پذیر نیستند؛ در بعضی از مناطق اراک مانند روستاهایی از جدا کلا پود زیر و رو سفید استفاده می شود. پود قالی اراک هم از پود قالی سایر نقاط نازک تر است و اگر حتی در چلهها از لحاظ ضخامت برابر باشند پود بطور حتم نازک تر است و این مسأله در ذات قالی ساروق اراک نهادینه شده است و از علتهای پربودن و دوام قالی اراک نیز همین است.

تفاوت دیگری نیز که در قالی اراک متمایز است نحوه ی پودگذاری قالی اراک است که علاوه بر آنکه یکسره است در پایان هر رج بافت پودگذاری شده و شیرازه یا لبه پیچ قالی نیز هم زمان انجام میشود. در بعضی از نقاط ایران مانند بیرجند بعد از هر چند رج بافت پود رو یکبار گذاشته می شود و در بعضی دیگر شیرازه ی قالی بعد از بریده شده قالی انجام میشود مانند بیجار و بعضی نقاط آذربایجان.

 

گره:

در قالی ساروق اراک طرز گره زدن خامه دور تنه بدینصورت است که یک نخ از تنه ی جلو و یک نخ از تنه ی عقب توسط قالیباف گرفته شده و دور هر کدام از تارها توسط یک رشته خامه یک گره زده می شود و یک ریشه قالی تشکیل میشود در اکثر مناطق اراک گره بصورت ترکی

زده می شود.

متأسفانه در بعضی از نقاط قالیبافی ایران گره بصورت جفتی (جفتی بافی ) انجام میشود که این عمل باعث کاهش چشمگیر عمر قالی گشته است. از نظر همه ی کارشناسان قالی جفتی بافی تقلب محسوب می شود و خبرگان قالی که از بافت قالی و در اثر تجربه باین امر پی می برند هیچگاه قالیهای بافته شده با این روش را تهیه و حتی به مشتریان خود توصیه نمی کنند. و در بعضی از نقاط هم کلا گره قالیبافی در ساده بافیهای متن و حاشیه قالی زده نمیشود و فقط گلهای قالی دارای گره آن هم بصورت جفتی بافی هستند. این نوع قالیها که فقط توسط خبرگان امر قابل تشخیص هستند از پشت قالی بسیار یکدست و بعضاً ریز بافت هم می نمایند ولی برای استفاده زیر پا پس از مدت کوتاهی پرز آن خوابیده و نمدگونه و سپس نخ نما میشوند در نتیجه این کارها قالیهایی که با این روش بافته شده است، علیرغم ظاهری خوب و رنگ آمیزی های چشم نواز به علت ضعف در بافت به مرور زمان از بین رفته اند و بازار عمده ی خود را از دست داده اند. بنابراین قالیبافی در این مناطق از بین رفته است ولی قالی ساروق عليرغم تمام مشکلات تنها به علت بافت پردوام خود هنوز در بازار قالیهای کهنه رخ نمایی می کند؛

 

ج – خانه شمار

خانه شمار درنقشه های قالی ساروق اراک نقش عمده ای در مرغوبیت این نوع قالی داراست و می توان گفت عمده ترین امتیاز قالی ساروق اراک محسوب می شود.

“خانه شمار ” در قالی اراک بصورتی است که تراکم بافت را نسبت به قالیهای مشابه بیشتر می کند. حال آنکه تأثیر خانه شمار در تراکم بافت قالی اراک چگونه است؟ برای روشن شدن بیشتر به این مسأله خانه شمار قالی ۶ متری ۳۰ رج اراکی را که متداول ترین بافته های این منطقه است را مثال می آوریم؛ پهنا و نقشه ی ۶ متری اراک ۹۶ خانه است که هنگام دواندن چله قالی محور کار قرار می گیرد. در حالیکه خانه شمار همین نوع قالی در سایر نقاط معمولا بین ۸۰ الی ۹۰ خانه بیشتر نمی شود. با توجه به اینکه هر خانه ی نقشه از ۱۰ رشته نخ تشکیل می شود و روی هر نخ قالی اراک ۱۴۶۰ گره بافته می شود بازای هر خانه نقشه در قالی ۱۴۶۰۰ گره اضافه می شود با عنایت به جمیع جهات که قید شد به سادگی می توان فهمید فرق قالی اراک با سایر نقاط از لحاظ دوام پر بودن و وزن و درصد خامه ی پشمی بکار رفته در آن چیست؟ البته مطالب مذکور تنها اشاره ای بود به مجموعه ای از ریزه کاریهای قالی ساروق ،اراک که توسط اساتید طراح، رنگرز، نخ تاب چله دراز کن بافنده و بازرگانان خبره در تولید این بافته

نفیس انجام میشود و این تیم یا گروه متخصص در صورتی مکمل زحمات یکدیگر میشوند که تولیدکنندگان مجرب با سرمایه گذاری خود آنها را هماهنگ کرده و پلی باشند میان صادر کنندگان قالی و تهیه کنندگان آن، چون در صورتیکه حتی یکی از اساتید فن کارش را به نحو احسن انجام ندهد روی مجموعه کار و در نتیجه قالی تولید شده اثر مستقیم می گذارد که مسئله بوضوح در کار قالیبافی که دور از نظارت افراد با تجربه تک بافی می کنند نمایان است، زیرا علاوه بر کاهش کیفیت قالی فروش قالی در بازار داخلی و بازارهای خارجی دشوار میشود و از اینروست که قالی ساروق اراک منزوی شد. باشد تا بار دیگر بازار قالی اراک با جذب سرمایه گذاران و از بین بردن ذهنیتهای غلط و استفاده از افراد خبره از انجماد خارج شود.