گزارش زیر بخشی از تحقیقات جامعی است که به وسیله آقای علی دبیری و با راهنمایی و هدایت استاد عبدالله احراری در مورد طبس انجام شده مجله نقش و فرش انجام چنین پژوهش هایی را ارج می نهد و امید آنکه روزی امکان نقد و تحلیل گسترده چنین مطالبی برای همگان فراهم آید. تمامی این اعداد مربوط به سالهای 1384 و 1385 می باشد و ربطی به تاریخ روز ندارند.
اهمیت اقتصاد فرشبافی
فرش از دیرباز مورد توجه تجار و جهانگردان و پادشاهان و … بوده است صناعتی که ریشه در تاریخ هزاران ساله ایرانی اسلامی دارد در طبس اگر بافنده ای در سال 6 متر فرش تولید کند رقمی فی مابین 4000000 ریال تا 5000000 ریال کسب درآمد نموده است.اغلب بافندگان به عنوان حرفه دوم در این هنر صنعت مشغول کار هستند و بیشتر در فصلی که کشاورزی و دامداری در به صورت تعطیل و یا نیمه تعطیل شده است.در نتیجه گیری این طرح تحقیقاتی به مباحث دیگری خواهیم پرداخت.
کشاورزی طبس
کشاورزی در هر منطقه بنا به موقعیت جغرافیایی و پتانسیل های زیستی در سراسر گیتی متغیر و متنوع است و هر منطقه با توجه به ویژگیهای یاد شده دارای محصولاتی است که در آن ناحیه توان رشد داشته باشند.طبس با آن که در منطقه کویری واقع است ولی از جهت داشتن منابع آبی نسبتاً فراوان به تناسب با مناطق کویری ، دارای قناتها چاهها و چشمه هایی است که زمینهایی کشاورزی این منطقه را آبیاری می کند و سرزمینی نسبتاً سبز را در میان کویر خشک و سوزان لوت پدید آورده است شاید همین باشد که روزگاری آن را طبس گلشن و دیگر روز آن را طبس گیلکی خوانده اند.
اهمیت اقتصادی زراعت و باغبانی
در حال حاضر در سراسر دنیا، کشور و منطقه ای را نمی توان یافت که در آن چندین نوع گیاه باغبانی کشت نشود و در عین حال هیچ نقطه ای را نمی توان پیدا کرد که برای کشت تمام گیاهان باغبانی مناسب باشد دلیل این امر آن است که هر کدام از گیاهان باغبانی به شرایط آب و هوایی خاصی احتیاج دارند و این شرایط خود مهمترین عامل محدود کننده رشد و نو آنها به شمار می آید.به همین دلیل آب و هوای هر محل مخصوص ، معمولاً تنها برای کشت و پرورش انواع معینی از گیاهان مناسب است.با وجود این محدودیت، از زمان شروع کشاورزی با آنکه هیچ کدام از فرآورده های باغبانی به تنهایی قدرت رقابت با غلات را، از نظر اهمیت و میزان تولید، نداشته است.این محصولات روی هم رفته به عنوان یک گروه ، منبع بسیار مهمی برای تغذیه انسان به شمار می رود.
تجارت بین المللی فرآورده های باغبانی در زمانهای قدیم،به دلیل طبیعت فساد شدنی این محصولات و عدم وجود وسایل ترابری سریع چندان متداول نبوده و تنها مقادیر کمی از میوه های مقاوم ( مثل خرما، انجیر خشک ، کشمش ، خشکبارها و غیره ) توسط کشورهای تولید کننده به سایر نقاط جهان صادر می شد و همین دلیل این محصولات بیشتر جنبه محلی داشته و اهالی هر منطقه به اقتضای شرایط آب و هوایی خود تعدادی از آنها را کشت کرده ، مورد تغذیه قرار می دادند.به عنوان مثال می توان از کشت سیب در تمام مناطق معتدله و سردسیر، انبه در هندوستان، آواکادو در گواتمالا، موز و خربزه درختی در عربستان و جنوب ایران نام برد.با شروع قرن بیستم میلادی و ایجاد وسایل سریع ترابری و بخصوص ساخته شدن سردخانه های متحرک نقل و انتقال سریع و اقتصادی محصولات باغبانی ممکن شد و امروزه محل مصرف بعضی از این محصولات هزاران کیلومتر با محل تولیدشان فاصله دارد.همین امر باعث شد که مناطق خاصی از جهان که برای کشت گیاه بخصوصی کاملاً مناسب است همان گیاه را در سطحی وسیع تولید و صادر کند.در این مورد در سطح بین المللی می توان از مرکبات افریقای جنوبی ، سیب کانادا و امریکا، و گیاهان زینتی هلند نام برد و در سطح کشوری از انواع سبزی خوزستان و میناب ( در ایران ) و کالیفرنیا ( در امریکا ) نام برد که آن را در زمستان تولید کرده، به نقاط سردسیر ارسال می دارند.در کالیفرنیا، با استفاده از قطار و کامیونهای سردخانه دار ، کاهو را در زمستان به نیویورک در فاصله 8000 کیلومتری می فرستند.
حال آیا در طبس امکان چنین حمل و نقلی وجود دارد؟
آیا می شود میوه و تره بار را حتی به اقصی نقاط ایران انتقال داد؟
متاسفانه باید بگوییم که اگر انتقال هم یابد یا آنقدر گران تمام خواهد شد که بالاجبار باید با ضرر به فروش برسد و یا اصلاً انتقال نیابد!
بیایید این مشکلات را به صورت کشوری بررسی کنیم تا از کل به جز برسیم.
در کشور ما ایران جز موارد معدودی از سطح تولیدی بین المللی قابل توجهی برخوردار نیستیم که بعضی از مهمترین دلایل آن می تواند به شرح ذیل باشد :
اول اینکه : در دههای اخیر به دلیل عدم حمایت کافی دولت از کشاورزی و بالا بودن سطح نسبی دستمزد در کارخانه ها و شهرها و جذابیتهای شهری، کشاورزی سوددهی های خود را تا حد زیادی از دست داده است ، عده زیادی از زارعین مزارع و باغهای خود را رها کرده ، به شهرها هجوم آورده اند این امر باعث پایین آمدن شدید تولیدات کشاورزی گشت.
دوم اینکه : به دلیل عدم رعایت اصول علمی و بکار نبردن بذر خوب و کود کافی ، میزان تولید در واحد سطح نسبت به سایر کشورها بسیار پایین و در نقاط مختلف کشور نیز بسیار متفاوت است.
دلیل سوم : میزان تولید در ایران روال مشخصی نداشته ، تابع عواملی از قبیل قیمت محصول در سال قبل و میزان بارندگی و غیره می باشد.
در شهر طبس میزان درآمد متوسط هر خانواده از کشاورزی در سالیانه حدود 000/000/4 ریال است که وجه تمایز آن با قالیبافی این است که در یک خانواده اگر دو نفر بافنده وجود داشته باشد 000/000/8 ریال تا 000/000/10 ریال درآمد به خانواده روستایی تعلق می گیرد.
دامداری در طبس
دام در بیشتر نقاط دنیا مکمل کشاورزی است و بعضاً اگر چراگاههای خرم وجود داشته باشد حتی بر کشاورزی مغلوب است اما دامداری ذر طبس به علت عدم وجود مراتع کافی جهت چرای دامها و همچنین گرما و سرمای متغیر این منطقه و نیز خشکسالی های پیاپی این حرفه را صاحب رونق اقتصادی نکرده است، به گونه ای که مسئولین جهاد کشاورزی درآمد متوسط هر خانوار را در حدود 000/000/1 ریال ذکر کردند! یعنی از ربع درآمد فرش و یا کشاورزی نیز کمتر گر چه این رقم ظالمانه به نظر میرسد ولی این عدد متوسط است و بعضی از تولید کنندگان صنعتی دام درآمدهای بیشتری نیز داشته اند.
نتایج و پیشنهادات
1- تولیدات فرش و کشاورزی گر چه سطح درامدی همسانی را نشان می دهد ولی باید توجه داشت که در تولید کشاورزی تمام خانواده سهیم هستند ولی در تولید فرش در یک خانواده 2 و یا 3 و یا بیشتر در تولید فرش سهیم هستند در نتیجه سطح درآمدی یک خانواده می تواند 2،3 و یا 4 برابر کشاورزی شود!
برای مثال : اگر در خانواده ای 2 بافنده وجود داشته باشد سطح درآمدی آنها دو برابر کشاورزی می شود!
یعنی این خانواده می تواند 000/000/8 ریال تا 000/000/10 ریال کسب درآمد کند.
2- فرشبافی و کشاورزی به عنوان مکمل یکدیگر عمل کرده و در فصول بیکاری مانع مهاجرت روستاییان به شهر می شود. این امر خود می تواند عاملی باشد در جلوگیری از فروپاشی بافت سنتی روستاها و همچنین کمک به اقتصاد روستایی و توسعه اجتماعی.
3- هر چه کیفیت محصولات بالاتر باشد درآمد نیز بالاتر می رود، به گونه ای که کارگاههای متمرکز که بهینه سازی بافت و مواد اولیه ،در آنها صورت گرفته بود 25 درصد سود مضاعف را از آن خود کرده بودند.
پیشنهادات :
1- کشاورزی این منطقه فارغ از تولید مکانیزه است تولید مکانیزه می تواند کشاورزی این منطقه را رونق بیشتری ببخشد.
2- ایجاد صنایع تبدیلی ( مثل کارخانه الکل سازی از خرما 9 و صنایع بسته بندی ) در رشد کشاورزی و تأثیر خواهد گذاشت و نیز بعد مسافتی را نیز جبران خواهد نمود.
3- ایجاد کارگاههای متمرکز(1) روستایی جهت قالی باف باعث نزول هزینه ها و بهینه سازی نظارت خواهدشد، در این کارگاهها بهتر است به تولیدات انبوه نپردازند و نقشه های مختلف را به صورت جفت جفت یا نهایتاً چها تایی تولید کنند.
4- توریسم صنعت فردای ایران خواهد بود. هنگامی که چاههای نفت به آخر می رسد صنعت گردشگری ما میتواند به اقتصاد جامعه کمک کند. بهتر است که از حال به فکر فردا باشیم ایجاد کارگاه های زنده صنایع دستی در کنار مرکز خریدی از این کالاها، میتواند برای جهانگردان بسیار خوشایند باشد و البته برای ما نیز سرمایه آفرین!
5- ایجاد کارگاههای رنگرزی مشکل حمل الیاف رنگ شده را جبران خواهدکرد.
فرش طبس
الف – دوره دیرین ( فرشهای عرب طبس )
این نمونه فرشها با رنگ مات رنگرزی شده اند و در رنگ زمینه آنها لاکی و سرمه ای غالب است و اسلوب بافت آنها تخت باف است.نوع گره فارسی می باشد، که هم فارس چپ و هم فارسی راست در آنها دیده شده است که عمده آنها تک تاری است. نقشمایه ها اکثراً هندسی هستند و طرحهای بازوبندی ، لوز لوزی، لچک ترنج، و حتی در مواردی سجاده ای را ساخته اند.
این طرحها تماشاگر پرسان و جویندگان آگاه را به کنجکاوی در ربط معنایی با بافته های بلوچ ، ترکمن و عرب فارس وا می دارد که بحث پیرامون این موضوع زمانی دیگر را طلب می کند و در این مقاله نمی گنجد.
به هر حال این نمونه بافت که به عنوان اولین دوره تاریخی فرش طبس موجود است آغازگر فرشبافی این ناحیه بوده است که قدمت آن بیش از دو سده نمی باشد.گر چه نمونه هایی از گلیم از زمانهای دور در این منطقه بافته می شده است.این دوره را گروهی از پژوهشگران دوره کهن فرشبافی طبس نامیده اند.
این نمونه از فرش به دلیل عدم اقبال عمومی دیگر مورد پذیرش بازارهای داخلی و خارجی نیست که دلایل عمده آن :
نخست ) عدم تناسب رنگ با سلیقه بازار
دوم ) عدم تناسب اندازه با نیاز بازار
سوم ) عدم تبلیغات مناسب در شناسایی این فرش
ب- دوره پیشین ( فرشهای طرح خراسان )
آغاز آن به سال 1300 باز میگردد در این دوره مجد طبسی با ورود نقشه های خراسانی خاصه سبزوار نیشابور و مشهد طرحهای این حوزه بافت را به طرحهای خراسانی تغییر داد. این نمونه از قالیها نیز درشت باف بوده و حدود 25 تا 30 رج بافته می شدند.
در این دوره بود که دارهای گردان عمودی بیرجندی جایگزین دارهای افقی پیشین شدند و در این همین زمانه رنگهای شیمیایی ( موسوم به جوهر ) گستره بیشتری از فرش این ناحیه را فرا گرفت.
با نهایت تاسف باید بگوییم که گره های بتونی و جفتی در همین روزگار بر تارهای قالی این خطه حلقه زد و جای تمام تک بافها را پر کرد.
حدود نیم قرن پیش اولین کارگاه قالی بافی توسط شخصی بنام نجد شیبانی در محل فعلی کتابخانه عمومی شهرستان دایر شد و پس از آن علی اکبر مصباح از اهالی یزد سرپرستی این کارگاه را به عهده گرفت که این کارگاه نیز به آقای فیروزی می رسد که تا سال 1357 به تعداد 7 کارگاه سوق یافته بود.
در دوره طرحهای خراسانی تقلید دیگری در طبس رایج شد. فرشهای کاشان ، کرمان، اصفهان و … در مشهد طراحی می شد و برای بافت راهی طبس می شد و اما فرشهای دوره میانه از اقبال خوبی در همان دوران نیز برخوردار نبودند که عمده دلایل آن می تواند
نخست ) نقشه های تقلیدی
دوم ) رنگرزی شیمیایی
سوم ) جفتی بافی و بتونی بافی در قالی ها
ج- دوره نوین ( طرحهای نایین )
تولید دوره نوین فرشبافی این منطقه را اهل فن حدود سال 1350 می دانند آن روزها فرش نایین به دلیل اقبال عمومی بازار به روستاهای اطراف کشیده شده بود و روستای حلوان آغازگر سبک جدید فرشبافی طبس بود.
در این روستا فرشبافی نایینی رواج یافت و کم کم به روستاهای اطراف کشیده شد، به گونه ای که بعد از زلزله 1357 این سبک قالی بافی یکی از منبع های درامد مردم کویر نشین این دیار شد و عمده عاملی شد که پس از زلزله به نقاط دیگر کوچ نکنند.
نحوه اشتغال در هنر صنعت فرشبافی طبس
مانند دیگر مناطق شغل قالی بافی در طبس به سه صورت رواج دارد.
الف- حرفه ای
ب- مکمل
ج- فصلی
الف – حرفه ای :
در بخش مرکزی طبس در کل 2 تعاونی فرش وجود دارد که یکی بصورت خصوصی اداره می شود و دیگری در قالب نیمه خصوصی و به جهاد کشاورزی مرتبط است که اکنون غیر فعال است، علاوه بر تعاونی های فرش گروهی از افراد نیز به تولید و یا بافت حرفه ای قالی بافی مشغولند.این گروه را در کل به 4 دسته می توان تقسیم کرد.
1- مدیران تولید
2- بافندگان
3- استادکاران
4- افراد مرتبط
1- که تعداد آنها محدود است و وظیفه آنها گرفتن سفارش ، بازاریابی فرش ، هدایت و رهبری و بعضاً نظارت کارگاهی در حیطه وظایف این دسته است.گرچه مدیریت بنا به تعریف جامع آن در میان این دسته وجود ندارد و یک مدیر حتی برای کمتر شدن هزینه خود خرید مواد اولیه ، بازاریابی ، فروش و … را انجام می دهد البته این شیوه مدیریت در بسیاری از مدیریتهای خصوصی کشور وجود دارد ولی در این پروژه های کوچک با نهایت ضعفهایی که دارد ولی پاسخ گو است.
2- این گروه که یا شخصاً مدیر تولید کارگاه خود هستند و یا برای کارگاه دیگران به صورت دستمزدی و یا قراردادی کار می کنند. این گروه فرشبافی را به عنوان حرفه اصلی خود قرار داده و از این راه امرار معاش می کنند.
3- استادکاران که وظیفه نظارت بر دارهای قالی بافی را برعهده دارند، این گروه بیشتر در کارگاههای متمرکز فعالیت داشته و بر دارهای موجود بر این کارگاهها نظارت می کنند، یک کارگاه متمرکز چه 100 نفر و چه 20 نفر قالی باف داشته باشد دارای یک استادکار است.
4- در شهرستان طبس در کل 850 نفر در مشاغل جانبی فرش فعالیت دارند که از نقطه کاران تا پرداخت کاران را شامل می شود.
ب- مکمل :
گروهی از بافندگان و تولیدکنندگان در طبس قالی بافی را به عنوان شغل دوم انتخاب کرده اند و در زمان فراغت به بافت و یا تولید فرش می پردازند.
ج- فصلی :
در مناطق کویری به علت داشتن تابستانهای گرم و سوزان عملاً مشاغلی را که در فضای باز باید به اجرا درآید تعطیل می شود و قالی بافی می تواند شغلی باشد که مردم را از کوچ به مناطق شهری نجات دهد.
آمار بافندگان و کارگاههای قالی بافی در بخش مرکزی طبس
| آمار بافندگان و کارگاههای قالی بافی در بخش مرکزی طبس | ||
| کارگاه | بافنده | |
| نخلستان | 706 | 1412 |
| گلشن | 470 | 740 |
| جوخواه | 722 | 144 |
| حلوان | 281 | 562 |
| شهر طبس | 3150 | 3780 |
| جمع کل | 57960 | 6638 |
در کل در شهرستان طبس 15460 بافنده وجود دارد که جمعاً میزان تولید آنها 57960 متر مربع می باشد که از این تعداد 6638 نفر متعلق به بخش مرکزی طبس است که رد کل 60 درصد تولیدات فرش متعلق به همبن بخش است.از این تعداد بالغ بر 600 نفر مشمول طرح بیمه قالیبافان شده اند و چنان که ذکر آن رفت در طبس حدود 850 نفر در مشاغل جانبی فرش مشغول فعالیت هستند.
در بخش مرکزی طبس بیشتر فعالیت فصلی است و در فصل تابستان فعالیت قالی بافی دو چندان می شود.
